ζωγραφική

Κάθε δισδιάστατη επιφάνεια, πάνω στην οποία ο άνθρωπος εκφράζεται σχηματίζοντας διάφορα σημεία ή παραθέτοντας χρώματα ή δημιουργώντας αντιθέσεις φωτεινών και σκοτεινών τόνων με την τεχνική της νωπογραφίας, της τέμπερας, της υδατογραφίας (ακουαρέλα) κ.ά. Εκτός από τις βασικές αυτές τεχνικές έχουν συμπεριληφθεί στη ζ. και άλλες, όπως το ψηφιδωτό, η ενθετική, το κολάζ και οι σύγχρονες σύνθετες τεχνικές με τα καινούργια υλικά. Οι τρόποι αυτοί, χωρίς να εγκαταλείπουν, θεωρητικά τουλάχιστον, το κύριο αίτημα της δισδιάστατης ζωγραφικής επιφάνειας, δημιουργούν εντυπώσεις βάθους και κίνησης που έχουν ψυχολογικό χαρακτήρα και δεν ανταποκρίνονται σε πραγματική τρίτη διάσταση ή κίνηση της επιφάνειας. Ένα στοιχειώδες σχήμα, μια κηλίδα ανοιχτόχρωμη ή σκοτεινή, μια απλή παράθεση χρωμάτων, όταν υποδιαιρούν ή διακόπτουν μία επιφάνεια, δημιουργούν μια φανταστική προσέγγιση ή μια οπισθοχώρηση επιπέδων, δηλαδή μια φανταστική κίνηση και ένα εξίσου φανταστικό βάθος. Εκτός όμως από αυτή τη λειτουργία της πρόκλησης άμεσων ψυχολογικών ερεθισμάτων, η ζ. μπορεί να μεταδώσει γνώσεις ή ιδέες φιλοσοφικού, θρησκευτικού, κοινωνικού ή πολιτικού περιεχομένου, ανάγοντας τα εκφραστικά της μέσα σε συμβολικές έννοιες, κατά κανόνα συμβατικά αποδεκτές. Η ιστορία της ζ. ήταν και είναι μια συνεχής διαδοχή, εναλλαγή ή ανάμειξη ποικίλων αναζητήσεων, που τείνουν άλλοτε να εξάρουν και άλλοτε να μειώνουν, να συνδυάζουν ή να εκμηδενίζουν, πότε τη μία και πότε την άλλη από τις τρεις αξίες της επιφάνειας, του βάθους και της κίνησης. Ορισμένες τάσεις αναπτύσσουν τις αναζητήσεις αυτές εις βάρος των υψηλότερων εκφραστικών ή διδακτικών σκοπών της ζ., άλλες ενδιαφέρονται μόνο για τους εκφραστικούς σκοπούς και αγνοούν τις κυρίως ζωγραφικές αξίες, ενώ άλλες επιδιώκουν τη σύνθεση και των δύο. Η ζ. των παλαιολιθικών σπηλαίων εκφράζει τις αξίες της επιφάνειας, συνήθως με σημεία ή κηλίδες φωτεινές και σκοτεινές, που οφείλονται στις συνθήκες τεχνικής και περιβάλλοντος, καθώς και στη λατρευτική φύση (κυνηγετική μαγεία) των παραστάσεων. Ανάλογα χαρακτηριστικά εμφανίζει και ένα μεγάλο μέρος της γνωστής αιγυπτιακής ζ., με τη διαφορά ότι, εκτός από τις δυνάμεις της νατουραλιστικής υποβολής, πολλαπλασιάζονται και τονίζονται οι συμβολικές λειτουργίες των παραστάσεων. Οι νατουραλιστικοί χαρακτήρες της ζ. επικρατούν με διαφορές, ανάλογα με τον τόπο και τον χρόνο, στην κρητομυκηναϊκή, στην ελληνική, στην ετρουσκική και στη ρωμαϊκή τέχνη. Ο νατουραλιστικός χαρακτήρας αποτελεί επίσης το ουσιαστικό υπόβαθρο της ζωγραφικής σημαντικών ασιατικών πολιτισμών (Ινδία, Κίνα, Ιαπωνία). Η χριστιανική εποχή τονίζει τις συμβολικές λειτουργίες της ζ. και δημιουργεί μια καθορισμένη εικονογραφική τυπολογία, κυρίως με τη βυζαντινή τέχνη. Στην ισλαμική ζωγραφική εξαίρονται οι συμβολικές και καθαρά διακοσμητικές αξίες της επιφάνειας. Το τέλος του Μεσαίωνα συμπίπτει με την επιστροφή στις άμεσες εκφραστικές αξίες του βάθους, της φωτοσκίασης και του χρώματος. Από τον Τζιότο έως τον Μπρουνελέσκι και από τον Γιαν Βαν Άικ έως τον Πιέρο ντέλα Φραντσέσκα συντελείται η πιο ριζική επανάσταση στη ζ.: η ανακάλυψη και αργότερα η αναγωγή σε μαθηματική θεωρία της μεθόδου της προοπτικής απόδοσης του βάθους. Η ζ. της ώριμης Αναγέννησης, του μπαρόκ και του ροκοκό αναπτύσσει την προοπτική θεωρία προς όλες τις κατευθύνσεις, τονίζοντας, συνήθως με τρόπο σκηνογραφικό και ψευδαισθητικό, τις εντυπώσεις του οπτικού και πλαστικού βάθους και της κίνησης. Η άρνηση της κίνησης ως αυτοσκοπού και της οφθαλμαπάτης και η επάνοδος στην οπτική πραγματικότητα της νεοκλασικής, της ρομαντικής και αργότερα της ρεαλιστικής, ιμπρεσιονιστικής και μεταϊμπρεσιονιστικής ζ., είναι μάλλον μια έξαρση και μια ηθική και ιδεολογική ανάκτηση των αυθεντικών σκοπών του ζωγραφικού νατουραλισμού παρά μια ριζική αναθεώρηση των βάσεών του. Η αναθεώρηση αυτή αρχίζει να πραγματοποιείται μόνο στα πρώτα χρόνια του 20ού αι., με τις πρωτοποριακές έρευνες. Ο εξπρεσιονισμός, η αφηρημένη τέχνη, ο κυβισμός, ο φουτουρισμός, ο ντανταϊσμός, ακόμα και η άμορφη ζ. και τα κινήματα της ποπ αρτ και της οπ αρτ (optical art, δηλαδή οπτική τέχνη, βασισμένη στις συνέπειες των δυνατοτήτων της όρασης), όλα γενικά τα σύγχρονα ρεύματα έχουν υποβάλει σε ανάλυση, αξιολόγηση και μετατροπές, ή οδήγησαν στα έσχατα όριά του κάθε ζωγραφικό μέσο, όπως εξάλλου και όλες τις τεχνικές και τις θεωρίες· κάποτε έφτασαν μάλιστα στο σημείο να καταστρέψουν και να ξεπεράσουν τα πλαίσια της καθαυτό ζ. Κατά τον 19ο αι. πραγματοποιείται η επιστροφή στους αυθεντικούς σκοπούς του ζωγραφικού νατουραλισμού. Στη φωτογραφία, λεπτομέρεια από τον πίνακα «Οι δεσποινίδες του Σηκουάνα» του Γκιστάβ Κουρμπέ (Μουσείο του Πτι Παλέ, Παρίσι). Λεπτομέρεια από τον «Κλαρινετίστα» του Πάμπλο Πικάσο, ένα από τα πιο ενδιαφέροντα έργα νέων τάσεων και αναζητήσεων του μεγάλου ζωγράφου. Οι νατουραλιστικοί χαρακτήρες αποτελούν το κύριο υπόβαθρο των μεγαλύτερων ζωγραφικών παραδόσεων της Ασίας, όπως στο έργο «Άλογα και αμάξια στο Τόκιο» του Χιροσίγκε, ζωγράφου του 19ου αι. Τμήμα τοιχογραφίας από τάφο της 11ης δυναστείας, εξαίρετο δείγμα αιγυπτιακής ζωγραφικής (Αιγυπτιακό Μουσείο, Τορίνο). Τα νατουραλιστικά στοιχεία επικρατούν στην κρητομυκηναϊκή ζωγραφική, όπως διαφαίνεται σε λεπτομέρεια από τοιχογραφία του ανακτόρου της Κνωσού (Μουσείο του Ηρακλείου). Αντιπροσωπευτικό δείγμα της ρωμαϊκής ζωγραφικής τέχνης σε λεπτομέρεια τοιχογραφίας (Μουσείο των Θερμών, Ρώμη).